Schulak (Szulak) Franciszek Ksawery (1825–1908), jezuita, działacz polonijny w Stanach Zjednoczonych. Ur. 17 XII w Niecicach (Netcice, Nischitz) na Morawach, był synem Ignacego, rolnika, i Anny z Bayerów, Morawian.
S. uczęszczał do szkół pijarskich w Kromieryżu (Kremsier) i 13 IX 1845 wstąpił do zakonu jezuitów. Po dwuletnim nowicjacie w Starej Wsi koło Brzozowa, w r. 1847 uczył się filozofii w Nowym Sączu. W związku z rozproszeniem jezuitów podczas rewolucji 1848 r. w Galicji S. powrócił do rodziny, a następnie wyjechał do Laval we Francji, gdzie ukończył studia teologiczne i 20 IX 1851 przyjął święcenia kapłańskie. We Francji i Austrii ukończył też studia z zakresu fizyki. W r. 1853 powrócił do Galicji i po odpowiednim przygotowaniu objął w r. 1856 wykłady historii naturalnej i fizyki w jezuickim gimnazjum w Tarnopolu. Podczas dziesięcioletniego nauczania założył «gabinet naturalny», w którym zgromadził wiele okazów fauny i flory europejskiej. W r. 1857 złożył uroczyste śluby zakonne.
W r. 1865, po długich staraniach o misje zagraniczne, uzyskał S. zgodę przełożonych na pracę wśród emigrantów słowiańskich w Ameryce Północnej i z końcem sierpnia t.r. przybył do Nowego Jorku. W r. 1866 zastępował przez trzy miesiące chorego ks. Aleksandra Matauschka w Washington (Missouri), a następnie w l. 1866–8 ks. Henryka Van Mierlo w Richfountain (Missouri). Od r. 1869 działał prawie wyłącznie wśród emigracji polskiej, czeskiej, słowackiej i węgierskiej. Misje, rekolekcje i okolicznościowe kazania wygłaszał w języku polskim, czeskim, słowackim, niemieckim, francuskim i angielskim. Już w r. 1866 założył w Chicago pierwsze polskie stowarzyszenie katolickie p. wezw. św. Stanisława Kostki. W r. 1869 zamieszkał w Chicago w jezuickim kolegium św. Ignacego. Zorganizował tu duże muzeum przyrodnicze i w czasie swojego pobytu w Ameryce pomnażał jego zbiory (przeniesione po drugiej wojnie światowej do szkoły benedyktynów w Lisle, Illinois). Liczne minerały oraz okazy amerykańskiej fauny i flory przesyłał także do muzeum przyrodniczego w gimnazjum jezuickim w Tarnopolu, a następnie w Chyrowie.
W Chicago odgrywał S. dużą rolę w organizowaniu życia kościelnego i społecznego miejscowej Polonii. Wpłynął m.in. na mianowanie ks. Józefa Juszkiewicza pierwszym polskim proboszczem Chicago, czym naraził się zmartwychwstańcom, którzy przybyli tutaj z zamiarem przejęcia całej pracy duszpasterskiej wśród Polonii. Odejście Juszkiewicza z Chicago w skandalicznych okolicznościach i opanowanie duszpasterstwa w mieście przez zmartwychwstańców spowodowało, że S. zajął się przede wszystkim pracą misyjną w innych osadach polonijnych. Od r. 1870 przemierzał wielokrotnie niemal całe Stany Zjednoczone. Odwiedzał kilka razy w roku osady polskie, czeskie, słowackie i węgierskie, tworzył nowe parafie, inicjował budowę wielu kościołów. Zakładał także szkoły i biblioteki, tworzył stowarzyszenia katolickie, wprowadzał polskie tradycje religijne (nabożeństwa majowe i czerwcowe, procesje Bożego Ciała). Z Galicji sprowadzał S. polskie książki i czasopisma. M.in. współdziałał w powołaniu do życia w r. 1886 polskiego seminarium duchownego w Detroit i przez kilkanaście lat pełnił tam obowiązki duchownego i rekolekcjonisty. Rekolekcji udzielał też polskim siostrom zakonnym, głównie felicjankom. Należał do kontrolerów Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego założonego w r. 1873 w Detroit. W r. 1874 został senatorem utworzonego przez ten związek senatu.
W l. dziewięćdziesiątych XIX w. S. rozpoczął spisywanie pamiętników (w języku niemieckim, na życzenie prowincjała jezuitów z Missouri) i doprowadził je do końca swego pobytu w Ameryce. S. pisząc z perspektywy czasu, choć opierał się na własnych notatkach, nie przestrzegał porządku chronologicznego. Skupił uwagę głównie na ważniejszych wydarzeniach z życia Polonii. Rękopis obejmuje 7 tomików (ponad 800 stron). Wspomnienia spisał i zdeponował początkowo u jezuitów amerykańskich, ale ostatecznie przekazał je archiwum prowincji galicyjskiej w Krakowie (obszerne fragmenty pamiętników zostały opublikowane w zbiorze „Burzliwe lata Polonii amerykańskiej”). W r. 1906 przyjechał do Krakowa i tu zmarł 19 I 1908; pochowany został w grobowcu jezuitów na cmentarzu Rakowickim.
Bolek, Who’s Who in Polish America; – Domański F., O. Franciszek Ksawery Szulak, „Posłaniec Serca Jezusa” (Chicago) R. 51: 1967 s. 177–8; Dzieje parafii Św. Trójcy 1873–1898, Chicago 1898 s. 28; Haiman M., Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie w Ameryce, Chicago 1948; Kruszka W., Historia polska w Ameryce, Milwaukee 1907 II 35, III 145, VIII 135–6, 138, 146–7, IX 6, 8, 10–12, 20, X 111, XI 116, 209, 210, 240, 243, 248, 259, 270, XII 5, 181; Księga pamiątkowa pięćdziesięciolecia Konwiktu i Gimnazjum OO. Jezuitów w Chyrowie 1886–1936, Kr. 1936 s. 121–2; Machdzicki L., Parafia polska w Otis, Indiana, „Przegl. Katol.” (Milwaukee) R. 10: 1923 s. 675–7; Milostan H., Enduring Poles, Mount Clemens 1977 s. 138, 144, 169, 171, 185, 186; tenże, Parisville Poles, First Polish Settlers in U.S.A., Mount Clemens 1977 s. 57–9, 144–7; Osada S., Historia Związku Narodowego Polskiego i rozwój ruchu narodowego polskiego w Ameryce Północnej, Chicago 1905 s. 255; Pamiętnik zjazdu konwiktorów tarnopolskich z roku 1856–1886, Lw. 1906 s. 27–8, 42; Powrót misjonarzy, „Nasze Wiadomości” R. 2: 1906 s. 61–3; Załęski, Jezuici, V 837, 839; – Boc A., List, „Nasze Wiadomości” R. 2: 1906 s. 333–5; Burzliwe lata Polonii amerykańskiej. Wspomnienia i listy misjonarzy jezuickich, 1864–1913, Zebrał i oprac. L. Grzebień, Kr. 1983 s. 9–80; Drzymała K., Wspomnienia naszych zmarłych, Kr. 1982 I 78–9; Schulak F., List, „Nasze Wiadomości” R. 1: 1905 s. 341–5; – Kalendarz J. Czecha za r. 1909, s. 91; „Misje Katol.” R. 15: 1896 s. 56, R. 26: 1907 s. 88; „Woodstock Letters” R. 24: 1895 s. 468; – Arch. Prow. Mpol. TJ w Kr.: Catalogus Prov. Galicianae 1846–1909, rkp. 55, 413, 582 (pamiętniki), 642 (rekolekcje), 878 XIII s. 288–308 (dokumenty osobiste).
Ludwik Grzebień